De ziekte van Alzheimer is een traag evoluerende hersenaandoening waarbij je steeds meer ‘wegvalt’ uit de dagelijkse realiteit. Het is veel meer dan ‘dingen vergeten’, het heeft een zware impact op je leven. Tot op vandaag is alzheimer niet te genezen. Professor Bart De Strooper, die al 30 jaar onderzoek doet naar de ziekte, blijft toch hoopvol.
Wat is alzheimer?
Wereldwijd lijden meer dan 30 miljoen mensen aan de ziekte van Alzheimer, een hersenziekte. “Het is een zogenaamde neurodegeneratieve aandoening. Dat wil zeggen dat er hersencellen afsterven. Het voornaamste symptoom van alzheimer is dementie”, legt Bart De Strooper uit.
Het is belangrijk om een onderscheid te maken tussen de ziekte van Alzheimer en dementie. “Dementie is een symptoom. Het toont aan dat je hersenen ergens functieverlies hebben. Maar er zijn heel veel oorzaken van dementie, niet alleen alzheimer.”
“In de meeste gevallen is dementie zelfs een mengvorm. Met andere woorden: er zijn verschillende ziektes aanwezig, waardoor het moeilijk wordt om 1 therapie te ontwikkelen.”
Wereldwijd lijden er meer mensen aan dementie dan aan kanker. “En het ziet ernaar uit dat tegen 2050 ongeveer 3 keer meer mensen een neurodegeneratieve ziekte zullen hebben dan vandaag. Een donkere wolk die boven ons hoofd hangt”, meent De Strooper.
Oorzaak van alzheimer: ophopingen van eiwitten
Wat gebeurt er precies in je hoofd als je alzheimer hebt? “Bepaalde eiwitten (amyloïd-eiwitten) stapelen zich op in je hersenen. Die ophopingen noemen we amyloïde plaques, kortweg plaques. De plaques zitten tussen de hersencellen en beschadigen alle cellen errond”, weet De Strooper.
“We zien die plaques goed in de hersenen. Gezond hersenweefsel heeft een duidelijk uitzicht en een specifieke kleur. Bij alzheimer zie je al in een vroeg stadium de ophopingen van eiwitten zitten. Intussen kunnen we die verandering ook opsporen in het bloed.”
“De plaques zijn 1 oorzaak van alzheimer. Een 2de oorzaak van de ziekte zijn eiwitten (tau-eiwitten) die kluwens beginnen te vormen in de hersencellen zelf.”
“60 tot 70 % van het risico op ziekte van Alzheimer zit in je genen”
Het zit in je genen
Waarom de ene mens die amyloïd- of tau-eiwitten ophoopt in zijn hersenen en de andere niet, weten we niet precies. “Maar je DNA (genetische bouw) speelt zeker een rol. Sommige studies wijzen uit dat 60 tot 70 % van het risico op de ziekte van Alzheimer in je genen zit. Er zijn een aantal zeldzame vormen van alzheimer, waarbij we zelfs weten welk gen en welke fout de ziekte veroorzaakt.”
“Heb je genetische aanleg tot alzheimer, dan zouden we al van bij de geboorte kunnen zien of je later de ziekte mogelijk ontwikkelt. Anderzijds is het niet zo dat die aanleg zich altijd doorzet. Zo kan je buurvrouw plaques ontwikkelen en alzheimer krijgen. Terwijl jij met plaques in je hersenen perfect gezond blijft.”
Onderzoek naar Alzheimer
Het onderzoek naar de ziekte van Alzheimer verloopt moeilijk. Dat heeft volgens De Strooper te maken met verschillende zaken. “Er is dringend meer geld nodig om alzheimer en bij uitbreiding neurodegeneratieve aandoeningen te onderzoeken. En meer visie en enthousiame om verder te bouwen op eerder onderzoek!”
Ontdekking door Alois Alzheimer
De ziekte van Alzheimer werd ontdekt en voor het eerst beschreven door de Duitse neuropatholoog Alois Alzheimer in 1906. Hij zag het ziektebeeld bij de 50-jarige Auguste Deter die was opgenomen in de psychiatrie in 1901. Na haar dood deed hij een autopsie op haar hersenen en ontdekte de amyloïd-eiwitophopingen aan de buitenkant en rond haar hersencellen. In de hersencellen zelf vond hij kluwens van eiwitten.
“Het ontbrak spijtig genoeg aan interesse in de medische wereld om de ziekte verder te onderzoeken. Met de ontdekkingen van Alois Alzheimer is meer dan 60 jaar weinig gebeurd”, vertelt De Strooper.
Jaren 70
In de jaren 70 begonnen dokters de hersenen veel meer te onderzoeken. “Voor het eerst zagen onderzoekers in dat niet alleen hartziekten en kanker een belangrijke doodsoorzaak waren. Ook de ziekte van Alzheimer was er een. De 1ste echte golf van onderzoek naar alzheimer kwam op gang en hersenen van patiënten werden actief onderzocht.”
“Wetenschappers merkten dat er bij mensen met alzheimer een bepaalde stof in de hersenen ontbrak, namelijk acetylcholine. De 1ste geneesmiddelen die op de markt kwamen, waren erop gericht om die stof meer aan te maken. Die medicijnen worden tot op vandaag nog gebruikt in de behandeling van alzheimer.”
Jaren 90
In de jaren 90 kwam het onderzoek naar alzheimer plots in een enorme stroomversnelling. “Tussen 1990 en 2000 ontdekten wetenschappers fundamentele mechanismen en genetische oorzaken van de ziekte van Alzheimer. De hoop om een genezende oplossing te vinden voor de ziekte was heel groot.”
“Daardoor investeerden heel wat farmaceutische bedrijven in onderzoek. Er werden tal van klinische studies opgestart met medicatie tegen alzheimer. Allemaal geneesmiddelen die zich richten op de plaques en kluwens in de hersenen. Als je die kon weghalen, dan zou je genezen. Tenminste, dat was de theorie.”
Alleen bleven de resultaten van de studies uit. De medicatie gaf weinig tot geen verbetering. Alzheimer genezen zat er niet in. De studies werden een voor een stilgelegd.
21ste eeuw en verder
Na 2000 viel het onderzoek naar alzheimer een beetje stil. De ontgoocheling na de onsuccesvolle studies en medicatie was groot. “Heel wat onderzoekers verlieten de piste van de opgehoopte eiwitten. Dat is volgens mij verkeerd. Het klopt dat we te veel hebben gefocust op de plaques. Maar kennis daarover volledig aan de kant schuiven, is ook niet de juiste manier”, benadrukt De Strooper.
“Er is dringend nood aan meer middelen en meer enthousiasme in het onderzoeksveld. We moeten bestaande behandelingen verder uitspitten en combineren met nieuwe ontdekkingen.”
“Net zoals in de behandeling van kanker zullen we verschillende geneesmiddelen moeten combineren in de strijd tegen alzheimer”
Alzheimer behandelen
De bestaande therapieën die gericht zijn op het bestrijden van de eiwitopstapeling leveren weinig concrete resultaten. Tot op vandaag is er geen middel dat alzheimer kan genezen.
“Ik ben ervan overtuigd dat we moeten vertrekken vanuit neurodegeneratieve ziektes in het algemeen, ziektes waarbij hersencellen afsterven. Daaronder vallen ook de ziekte van Parkinson of ALS. Parkinson zou je bijvoorbeeld kunnen omschrijven als dementie van je spierbewegingen”, zegt De Strooper. “Natuurlijk moeten we dan op een moment opsplitsen en ons volledig richten op het alzheimergedeelte.”
Kunnen we de eiwitten wegsnijden?
De opgehoopte eiwitten verwijderen met een operatie, net zoals je een tumor kan wegsnijden? “Dat gaat spijtig genoeg niet zomaar. Bij kanker kan je de doorgroeiende kwaadaardige cellen wegnemen. In het beste geval heb je alles mee, stopt de groei van de tumor en is de kanker weg.”
“Maar bij alzheimer gaat het om een verstoord proces in je lichaam en je hersenen dat je niet kan stopzetten. Simpel gezegd: een tumor kan je wegsnijden met een mes, plaques en kluwens moet je wegsnijden met een geneesmiddel dat het proces stopt.”
Hoop op genezing?
Het onderzoek naar alzheimer gaat traag, maar ligt niet stil. “Zo weten we dat er in je hersenen cellen zitten die je verdedigen als je wordt aangevallen door een bacterie of virus. Dat zijn je immuuncellen. De weerstand die zij ontwikkelen, is eigenlijk dezelfde als diegene die vecht tegen de plaques.”
“Heel wat onderzoek richt zich nu op het stimuleren van die afweerreactie. De geneesmiddelen van de toekomst zullen werken met antilichamen die de plaques bestrijden. Alleen zit alles nu in een experimentele fase. Er is nog geen werkzame medicatie ontwikkeld.”
Toch is De Strooper hoopvol. “Ik denk dat we tussen nu en 2030 heel wat therapieën gaan zien. Ik hoop vooral dat we geleerd hebben dat we veel meer moeten investeren in het alzheimeronderzoek. En dat we in plaats van elke neurodegeneratieve ziekte apart te onderzoeken en behandelen, middelen krijgen om parallel te onderzoeken. Dan zie ik de volgende jaren heel wat testprojecten en studies voor medicatie opstarten.”
“Ik geloof niet in 1 therapie voor alzheimer. Het is een te complexe ziekte. Net zoals in de behandeling van kanker zullen we verschillende geneesmiddelen moeten combineren en gericht inzetten in een bepaald stadium van de ziekte.”
Discussie over nieuw geneesmiddel
In de Verenigde Staten werd midden 2021 voor het eerst in 20 jaar een nieuw medicijn goedgekeurd in de behandeling van alzheimer. Het zou niet alleen de symptomen afremmen, maar ook de ontwikkeling van de ziekte.
Maar het geneesmiddel lokt veel discussie uit in de medische wereld. Niet iedereen is het eens over het feit of het werkt of niet. En een wondermiddel is het vooralsnog niet. In Europa is het voorlopig nog niet goedgekeurd en dus niet te verkrijgen. Bovendien is het een erg duur medicijn: de behandeling kost 47 000 euro per jaar.