Narcisme is een persoonlijkheidsprobleem. Er bestaan veel ideeën over, maar vaak ook misvattingen. Wat is het precies? Wanneer spreken we van een narcistische stoornis? Waarom blijft die vaak onder de radar? Wat kan je doen als slachtoffer? Psychotherapeut Diane Ruthgeerts legt uit.
Wat is narcisme?
Diane Ruthgeerts: “Om te beginnen is narcisme een complex begrip dat veel verwarring oproept. Het verwijst naar verschillende feitelijkheden, komt voor in verschillende gradaties en die worden met dezelfde verzamelterm aangeduid. Maar er is een groot verschil tussen narcistische trekken, en een narcistische persoonlijkheidsstoornis.”
“De meeste omschrijvingen zeggen dat een narcist zichzelf te graag ziet, een gebrek aan empathie (inlevingsvermogen) heeft en niet in staat is om met kritiek om te gaan. In contact met andere mensen maakt hij zichzelf altijd heel belangrijk.”
“Dat wil ik nuanceren. Ten 1ste, een narcist ziet zichzelf helemáál niet graag. Want iemand die zichzelf voldoende graag ziet, gaat respectvol om met anderen. Die stelt zichzelf in vraag en kan kritiek verdragen.”
“Daar knelt net het schoentje bij narcisme. Want het gaat over een verstoorde eigenliefde. Een narcist is verliefd op het beeld dat hij van zichzelf maakt. Hij is gehypnotiseerd door een imago dat hij zelf creëerde en leeft in een schijnrealiteit.”
“Ten 2de wil ik de uitspraak dat een narcist geen empathie heeft nuanceren. We moeten een onderscheid maken tussen 2 vormen van empathie: cognitieve empathie (beperkt tot het kennen) en affectieve empathie (het lijflijk meevoelen). Een narcist heeft wel degelijk cognitieve empathie. Daardoor leest hij iemands gedrag heel goed en kan hij erop inspelen.”
“Hij gebruikt die kennis in een verleidingsspel en weet heel goed op welke knoppen hij moet duwen om te krijgen wat hij nodig heeft. Maar affectieve empathie heeft hij nauwelijks. Het van binnenuit mee voelen ontbreekt. Alleen kan een narcist die affectieve empathie zeer goed nabootsen, als het hem een voordeel kan opleveren.”
“Nog een kanttekening: we spreken over de narcist, hij. Dat wil niet zeggen dat er geen vrouwelijke narcisten zijn. Narcisme komt meer voor bij mannen, maar vrouwen maken een inhaalbeweging. Vooral verborgen narcisme komt redelijk veel voor bij vrouwen.”
“Een verborgen narcist gaat subtieler te werk, en komt bescheiden of zelfs teruggetrokken of introvert over. Maar uiteindelijk heeft zij of hij even weinig empathie en het einddoel is hetzelfde als bij een openlijke narcist.”
“Een narcist is niet te veranderen als hij zelf geen verantwoordelijkheid opneemt.”
Wat kenmerkt een narcist verder nog?
“De term narcist gebruiken we als we praten over iemand met al te veel narcistische trekken of problematisch narcisme. Om het visueel te maken zou je narcisme kunnen voorstellen op een schaal van 0 tot 10. 0 staat voor een totaal gebrek aan narcisme, de totale onbaatzuchtigheid – als die al bestaat. 10 staat voor de narcistische persoonlijkheidsstoornis. We zitten allemaal ergens tussen die 2 polen en kunnen op die schaal verschuiven, afhankelijk van onze levensomstandigheden.”
“Beide uitersten zijn kwalijk. Rond de middenpositie zou je kunnen spreken van een gezond narcisme: een gezonde eigenwaarde en -liefde, een balans tussen autonomie en verbondenheid. Simpel gezegd: het gaat om een ik én een jij die mogen verschillen.”
“Iedereen wil wel dat anderen hem/haar speciaal vinden. Dat is een natuurlijk verlangen dat op zich niet problematisch hoeft te zijn. Maar naarmate je overhelt op de schaal, wordt het problematisch. Het natuurlijke verlangen om speciaal bevonden te worden gaat dan in de richting van een verslaving. De andere (partner, kind …) mag alleen maar bestaan op voorwaarde dat die een rol opneemt in het behoeftige scenario van de narcist: vul mij in, bewonder mij, maak mij sterker, geef mij het gevoel dat ik besta.”
“Kenmerkend voor een narcistische persoonlijkheidsstoornis is:
- Verslaving aan aandacht en ‘applaus’ (bevestiging).
- Extreme nood aan controle, afgedwongen via allerlei manipulatieve plannen en het opzetten van verschillende maskers.
- Niet meer kunnen kijken naar de wereld vanuit een ander gezichtspunt dan het jouwe. Er zijn stoornissen in het denken, voelen en handelen. Niet nu en dan, maar altijd terugkerend. Dit verstoord beleven wordt de waarheid en die valt niet bij te stellen.”
“Een narcist stuurt niet bij, want dat neemt net zijn houvast weg. En hij kent amper of geen gevoelens van spijt of wroeging.”
“Ook heel belangrijk: bij deze stoornis is er sprake van psychische mishandeling, wat we ook wel dwingende controle of intieme terreur noemen. Dat wil zeggen dat een narcist controle en macht afdwingt met strategieën als sociaal isoleren, manipuleren, vernederen, beschuldigen, misleiden, destabiliseren, stalken of ander intimiderend gedrag. Soms in combinatie met fysiek misbruik, maar niet altijd. Deze mishandeling is niet alleen onzichtbaar, maar ook onbekend en onbegrepen.”
Beseft iemand met narcisme wat hij/zij doet?
“Geen makkelijke vraag, want een narcist laat niet in zijn hoofd kijken. Toch denk ik dat hij wel degelijk beseft wat hij doet en het doelbewust doet. Daar zijn voldoende aanwijzingen voor.”
“Wat je ook merkt, is dat hij over zijn destructief gedrag heen stapt alsof er niets is gebeurd. Hij is overtuigd van zijn recht om zo te handelen en staat niet stil bij de gevolgen. En hij zal de verantwoordelijkheid voor zijn gedrag steevast afschuiven op het slachtoffer.”
De narcistische cirkel
“Om de essentie van narcisme te begrijpen, is niet zozeer van belang wat iemand toont met zijn gedrag, wél wat iemand verbergt met zijn gedrag. Wat hij verbergt is zijn instabiele basis. Je vindt ongeveer 18 narcistische gedragskenmerken in checklijsten. Maar je kan ze samenvatten in 4 overkoepelende symptomen, die elkaar oproepen en die je in een cirkel kan plaatsen.”
- Bovenaan: de instabiele basis, de motor die narcistisch gedrag aanstuurt. Die is gekenmerkt door gevoelens van leegte, schaamte, minderwaardigheid en het niet kunnen aangaan van duurzame intieme relaties. Iedereen heeft weleens gevoelens van schaamte, onzekerheid of minderwaardigheid. Maar een narcist verdraagt die niet. Hij houdt een masker voor van geestelijke gezondheid: hij speelt een ‘normaal leven’. Maar hij leeft in een fantasie van superioriteit, waarmee hij zichzelf en anderen verblindt.
- Rechts: opblazen. Dat is niets anders dan een camouflagestrategie om zijn slecht werkende vaardigheden te verbergen. Dat kan zich uiten in opschepgedrag, intellectuele geldingsdrang, het spelen van de moraalridder of de redder in nood, of door een weerkerende klaagzang – wat je bij verborgen narcisme vaak ziet. Met dit opblaasgedrag neemt de narcist meer plaats in dan normaal nodig is. Hij voelt dat hij recht heeft op méér.
- Onderaan: gebrek aan wederkerigheid, zonder ruimte voor respect of grenzen van anderen. Het gaat alleen om de narcist zelf. De andere is er om applaus te geven of te dienen. Doet die dat niet? Dan is de narcist gekwetst en komen we bij het 4de symptoom.
- Links: afstoting, gekenmerkt door lage frustratietolerantie, de fout bij de ander leggen, minachting en woede. Voelt de narcist een contrast tussen zijn ideaalbeeld en de realiteit, dan stoot hij af. Dat kan verschillende vormen aannemen: stiltebehandeling (niet meer praten en de andere negeren), vernietigende woorden, narcistische woede.”
“Na het afstoten wordt de instabiele basis opnieuw getriggerd. En de cirkel trekt zich weer op gang. Zo zit een narcist vast in een verslavende spiraal. Eigenlijk is narcisme een vorm van verslaving: het is veel moeilijker om ermee te stoppen dan om ermee door te gaan.”
“Kortom, heel het leven van een narcist is erop afgestemd om zich af te sluiten van zichzelf en om het imago te beschermen dat hij heeft opgebouwd. Hij verwacht dat zijn slachtoffer in die schijnrealiteit meegaat en de façade mee overeind houdt. Als er al eens barstjes komen in zijn pantsering, duren die niet lang.”
Kan een narcist behandeld worden?
“Om behandeld te worden moet hij inzien dat hij een probleem heeft en er de verantwoordelijkheid voor opnemen. Hij moet bereid zijn om zijn kwetsbaarheid te voelen, een afhankelijkheidsrelatie te verdragen, zich te laten beïnvloeden, zichzelf in vraag te stellen, om bij te sturen. Allemaal eigenschappen die een narcist niet heeft.
“Mocht hij toch bereid zijn om zich te laten helpen, kan hij werken aan het vergroten van zijn sociale vaardigheden en affectieve empathie. Toch twijfel ik, want hij zou het kunnen misbruiken om de ander nog beter te bespelen. Het blijft vaak oppervlaktewerk.”
Is een narcist per definitie een slecht persoon?
“Als je het zo stelt, zeg ik neen. Hij gedraagt zich wel zeer verwoestend, maar doet dit omdat hij de nood voelt om zichzelf te beschermen. Wat een narcist doet, kan wel erg en in hoge mate ontmenselijkend zijn. Het doel heiligt de middelen.”
Wie wordt het slachtoffer van een narcist?
“Iedereen die in contact komt met iemand met problematisch narcisme wordt er slachtoffer van: partners, ouders, kinderen, vrienden, collega’s …”
De documentaire ‘Zij lijkt het probleem te zijn’ schetst een goed beeld van hoe het is om samen te leven met een narcist.
“Een alpinist grijpt zich vast aan de spleten in de rotswand om vooruit te komen. Zo gebruikt een narcist de zwakke plekken van zijn slachtoffer voor eigen doeleinden.”
Welke liefdespartners lopen gevaar?
“Een narcist valt op mensen die hem brandstof (narcistische voeding) kunnen geven. Vaak zijn dat sterke persoonlijkheden, met bijzondere kwaliteiten, maar soms met een laag zelfbeeld. Toch kan ook een persoon met een vrij goed zelfbeeld slachtoffer worden. Iedereen heeft namelijk zwakke plekken. En een narcist is zeer goed uitgerust om die zwakke plekken te bespelen.”
“Een Franse psychiater vergelijkt het gedrag van een narcist met een alpinist die zich vastgrijpt aan de spleten in de rotswand om vooruit te komen. Op dezelfde manier misbruikt een narcist de kwetsbare plekken van zijn slachtoffer voor eigen doeleinden. Met andere woorden: het slachtoffer kan om het even wie zijn. Hij of zij had gewoon de pech om zich te laten verleiden.”
“De roze wolk uit de beginfase – een narcist hemelt je eerst op – verandert in een nachtmerrie. Je krijgt geen vat meer op de situatie en je gaat piekeren en analyseren. Stilaan verlies je houvast en het contact met jezelf. Er ontstaat een schadelijke mix van chaos, zelfverwijt, schaamte, zelftwijfel, wanhoop, verwarring, angst. Dit zijn precies de gevoelens die een narcist voor zichzelf verdooft, alleen besef je dat niet.”
“Een slachtoffer dat ooit al een trauma opliep, is misschien een ’makkelijker’ slachtoffer. Maar het is echt fout om te denken dat een slachtoffer zwak of labiel was en dit daardoor meemaakt. Je leest soms dat een slachtoffer mee verantwoordelijk is. Dat is een gevaarlijke uitspraak. Een slachtoffer is uiteraard verantwoordelijk voor zijn eigen gedrag en de manier van omgaan met het narcisme. Maar je bent niet verantwoordelijk voor het narcistische gedrag.”
Wat kan je doen als slachtoffer?
“Het is niet makkelijk om door te hebben dat je het slachtoffer bent van narcistische mishandeling en dat jouw gevoelens en ervaringen het gevolg kunnen zijn van die kwalijke relatie. Integendeel, je blijft lang denken dat er iets mis is met jou. Dat wordt je aangepraat. Ook hulpverleners worden misleid, als ze niet vertrouwd zijn met de narcistische dynamiek.”
“Wat je als slachtoffer moet doen: de keten van machteloosheid doorbreken. Leg de focus niet meer op de narcist, maar op jezelf. Liefdespartners van narcisten hebben allemaal 1 ding gemeen: ze zijn gedragsmatig en emotioneel volledig gericht op de narcist. Want ze zijn in die positie gedwongen. Een slachtoffer zit in een draaikolk, en weet niet wat er gebeurt.”
“Je moet weg uit die positie. Je hebt veilige mensen nodig die je helpen om de brug te maken naar de normale wereld. Vaak is professionele hulp nodig. Er is licht aan het einde van de tunnel.”
“De 1ste sleutel is inzicht. Inzicht betekent niet dat je de narcist moet begrijpen. Je moet de rode draad vinden die al jouw ervaringen met elkaar verbindt. En dat is psychische mishandeling, de afwisseling tussen ‘verleiden’ en ‘slaan’ (niet letterlijk). Eerst hemelt een narcist je op, maar even later haalt hij je onderuit.”
“Zonder inzicht blijf je vergeven en denken dat het wel zal beteren als je harder je best doet. Je moet alert blijven om alle narcistische strategieën te doorzien. Ze zijn bedoeld om je uit je tent te lokken en weer te doen twijfelen.”
“Een ander belangrijk aspect is zelfreflectie. Je moet je eigen thema’s leren kennen. Wat zijn je eigen gevoeligheden die ervoor zorgen dat je gericht blijft op de narcist? Dat kan een lang proces zijn.”
“Een 3de sleutel is acceptatie van de realiteit. Een narcist is niet te veranderen zolang hij zelf geen verantwoordelijkheid opneemt. Je moet stoppen met hopen, kansen geven, begrip tonen. Met andere woorden, je moet veel van je goede eigenschappen negeren. Acceptatie betekent ook dat je mild moet zijn voor jezelf en jezelf moet vergeven voor de keuzes die je gemaakt hebt.”
“Ten slotte leer je nieuwe manieren om met de situatie om te gaan. Nieuwe omgangsregels:
- terughoudendheid
- psychologisch gronden
- je eigen waarden hoog houden
- niet meegaan in haat en nijd
- jezelf beschermen
- jezelf begrenzen."
“Terughoudend zijn is zeer moeilijk. Je wordt telkens verleid om emotioneel te reageren, persoonlijke informatie te geven, inhoudelijk in te gaan op zijn boodschappen, jezelf te verklaren en te verdedigen. Leer om dit niet te doen. Anders blijf je de narcist voeden. Je moet je emotioneel afsluiten om je niet verder te laten beschadigen.”
“Een slachtoffer moet zich emotioneel afsluiten om zich niet verder te laten beschadigen.”
Kan je samenleven met iemand met narcisme?
“Dit is afhankelijk van wat je verstaat onder ‘samenleven’. ‘Samen’ leven met een narcist lukt niet, omdat er geen wederkerigheid is en geen zelfreflectie. Je krijgt geen volle plek in de relatie, je mag niet zelf voelen en denken. Iemand die voldoende invulling en kracht uit de buitenwereld haalt, kan zo’n relatie waarschijnlijk iets langer volhouden, vooraleer er onderdoor te gaan. Maar niemand komt ongeschonden uit een langdurende relatie met een narcist.”
“Heb je te maken met milder narcisme, dan zou het iets beter kunnen lukken. Er bestaan manieren om te confronteren en je grens aan te geven. Ze hebben altijd een effect. Niet altijd positief, maar het zou kunnen. In de praktijk wordt vrij snel duidelijk of het je zal lukken of niet. Maar daarbij is professionele hulp vaak nodig.”
“Soms is vertrekken de enige optie om jezelf te redden. Je moet er wel rekening mee houden dat het geweldpatroon gewoon doorloopt. De narcist stelt alles in het werk om je verder te schaden. Hij schakelt hiervoor ‘helpers’ in – meestal vrienden en familieleden – die ook op het verkeerde been worden gezet zonder het te beseffen. Vaak heb je hulp nodig om je hiertegen te beschermen. Maar er komt een moment dat je vrij bent en niet meer in het narcistisch web wordt getrokken.”
Waarom blijven narcisme en de gevolgen zo vaak onder de radar?
“Alles gebeurt achter de schermen en er zijn geen zichtbare sporen. Een narcist laat een heel ander gezicht zien in de buitenwereld. Mensen zien en geloven wat zich op het toneel afspeelt. Bij een conflict denkt iedereen zoals we aangeleerd worden: waar 2 mensen vechten, hebben ook 2 mensen schuld.”
“Maar dit geldt niet bij een narcistische stoornis. Een narcist toont geen bereidheid tot een akkoord, geen verlangen naar wederkerigheid of verbeterde communicatie. Dit is voor de meeste mensen moeilijk te snappen en het verstoort hun mensbeeld.”
“Dat verklaart mee waarom mensen de ogen sluiten, de andere kant opkijken of geloven dat het wel zo erg niet zal zijn. Bedenk daarnaast dat het lang duurt eer een slachtoffer beseft wat er met hem gebeurt. Omdat veel verpakt kan worden onder het mom van liefde, zorgzaamheid en welwillendheid.”
“Niets is wat het lijkt! Het is dan ook begrijpelijk dat de buitenwereld de ernst van psychisch geweld niet gemakkelijk kan doorzien.”
Wie is Diane Ruthgeerts?
Diane Ruthgeerts is gepensioneerd, maar werkte haar carrière lang als lichaamsgericht psychotherapeut op een afdeling voor persoonlijkheidsproblematiek van het Psychiatrisch ziekenhuis Sint-Camillus in Gent (het huidige Karus). Ze combineerde het met een eigen praktijk. Ze publiceerde in vaktijdschriften over de toepassing van Pesso-psychotherapie bij mensen met borderline. Co-auteur van ‘Borderline, de mythe doorbroken’. Auteur van ‘Geboeid door narcisme’.