Al op jonge leeftijd zijn kinderen bezig met hun lichaam en lichamelijkheid. Ze beleven plezier bij aanrakingen. Huid-op-huidcontact, knuffels en kusjes zijn zelfs onontbeerlijk voor het mentale en fysieke welzijn van baby’s: als niet aan deze basisbehoefte wordt voldaan, krijgen ze ‘huidhonger’.
Kinderen hebben dus behoefte aan lichamelijke nabijheid van andere mensen, het biedt hen geborgenheid en veiligheid. Maar geleidelijk aan ontdekken ze ook hun eigen lichaam. Als kinderen de ruimte krijgen om te ontdekken wat fijn voelt en wat niet, zullen ze leren om geleidelijk aan met anderen gezonde, intieme relaties aan te gaan.
De ontwikkeling van seksualiteit bij jonge kinderen
Baby
Baby’s leren de wereld eerst kennen via hun zintuigen. Een baby voelt zich bijvoorbeeld prettig bij lichamelijk contact of aanraking. Knuffelen en strelen geeft hen een gevoel van vertrouwen en veiligheid.
Hun eigen lichaam ontdekken baby’s na enige tijd ook door het te voelen en lichaamsdelen vast te nemen. Op vlak van seksualiteit zien we dat jongens vanaf ongeveer 6 maanden en meisjes vanaf ongeveer 9 maanden hun geslachtsdelen beginnen aan te raken. Dat gebeurt eerst toevallig. Die aanraking kan baby’s een fijn gevoel geven, maar ze onthouden het plekje nog niet. Vanaf ongeveer hun eerste verjaardag kunnen jongens en meisjes het plekje wel onthouden en min of meer bewust aan hun geslachtsdelen voelen of strelen, omdat ze dat prettig vinden. Dat noemen we auto-erotisch gedrag.
Peuter
Net als baby's hebben peuters nog heel veel behoefte aan lichamelijk contact. Ze knuffelen graag, vinden kietelen leuk, en geven en krijgen graag kusjes.
Peuters worden zich stilaan bewust van het uiterlijke verschil tussen jongens en meisjes. Nieuwsgierig als ze zijn, willen ze die verschillen grondig bestuderen: ze gaan op ontdekking bij ouders, broers en zussen of leeftijdsgenootjes. Sommige kinderen stimuleren hun eigen geslachtsdelen, bijvoorbeeld met de hand, door de bovenbeentjes tegen elkaar te drukken of door ergens tegenaan te wrijven. Veel peuters laten ook hun eigen geslachtsdelen zien, of ze willen die van anderen aanraken. In het begin hebben ze er nog geen idee van dat aanrakingen misschien ongepast zijn of pijn doen.
Vanaf 2 jaar gaan kinderen bovendien vragen stellen over onderwerpen die te maken hebben met seksualiteit. Dat kan bijvoorbeeld gaan over uiterlijk lichamelijke kenmerken, zwangerschap en geboorte. Een erg gedetailleerd antwoord begrijpen kinderen dan nog niet, dus dat is ook nog niet nodig. De meeste kinderen van deze leeftijd weten wel dat je technisch gezien een man en een vrouw nodig hebt om kindjes te maken, maar voor hen heeft het voortplantingsverhaal niets met seksualiteit te maken. Misschien voelt het wat ongemakkelijk, maar toch is het belangrijk om de vragen simpel maar juist te beantwoorden; zo leert je kind dat het naar jou toe kan komen voor antwoorden of hulp.
Kleuter
Kleuters vinden het leuk om van alles en nog wat uit te proberen, ook nieuwe en rare woorden. Met 3 jaar begint bij veel kinderen de vieze-woorden-fase. Dan testen ze hoe de omgeving reageert op woorden als ‘pipi’, ‘kaka’, ‘piemel’… . Als je boos wordt, doen ze er graag nog een schepje bovenop. Geen paniek, met een ongezonde seksuele belangstelling heeft dat niets te maken. Begrens wel als dit gedrag kwetsend of beledigend wordt.
Typisch voor de kleutertijd is het spelen van rollenspelletjes: doktertje, vader en moeder. Kleuters kunnen zich al inleven in andere mensen. Vertel het hen dan ook dat iets pijn kan doen, ongepast is in een bepaalde context of gevaarlijk is en dus over de grens gaat. Zo worden kleuters zich bewust van sociale regels. Uit reacties van hun omgeving leren ze bijvoorbeeld dat het bekijken en aanraken van hun eigen en van elkaars lichaam niet altijd en overal kan.
Kleuters kunnen verliefd worden op leeftijdsgenootjes, op hun ouders, of op de meester of juf. Sekse speelt daarbij geen rol. Ze worden net zo goed op een jongen als op een meisje verliefd. Met bi- of homoseksualiteit heeft dat (nog) niets te maken. Lach een kleuter niet uit, toon interesse door naar de verliefdheid te vragen en respecteer de gevoelens.
Vanaf ongeveer 3 jaar weten kleuters ook of ze zelf biologisch/uiterlijk een jongen of een meisje zijn. Ze denken dan soms nog wel dat dit later kan veranderen. Kinderen die weten dat ze een jongen of meisje zijn, gaan zich ook meer volgens de eigen genderrol gedragen. Hoewel ideeën over genderrollen vaak erg star zijn in deze levensfase, gaan veel kinderen ook nog op ontdekking: de genderstereotype verschillen zijn voor een kind vaak niet logisch, zoals welke kleren je wel of niet aantrekt. Zo is het perfect normaal (en oké) als je zoon een roze jurkje wil dragen of je dochter net een bloedhekel heeft aan rokjes, en dat hoeft niet te betekenen dat je kind trans is. Kinderen die dit gender non-conform gedrag op meerdere vlakken, in sterke mate en voor langere tijd blijven vertonen, voelen zich mogelijk toch niet helemaal thuis in hun eigen lichaam. Hier lees je er meer over.
Kinderen begeleiden in hun seksuele ontwikkeling
Niet iedereen praat makkelijk met kinderen over seks. Toch is het van belang je kind hier als ouder bij te begeleiden. Ontspannen omgaan met seksualiteit geeft een kind een positief gevoel: het is iets heel normaal en fijn, waarvan ze kunnen genieten. Een kind moet uiteraard wél leren hoe het de eigen grenzen en die van anderen moet respecteren.
Het gesprek aangaan
Het gesprek openen, is de moeilijkste stap. Een handig letterwoord om na te denken op welke manier je de gesprekken met je kind over seksualiteit kan aanpakken, is LOVE.
- Let op je kind en speel in op wat het zelf aangeeft of vraagt: weet waar hij/zij mee bezig is, welk gedrag het stelt, en schat in op welk niveau je kan praten met elkaar.
- Open communicatie: geef informatie en beantwoord vragen. Door open met je kind over seksualiteit te praten laat je zien dat het een onderwerp is waarover gesproken mag worden.
- Voorbeeld: wees een voorbeeld voor je kind. Je omgang met je partner of andere mensen, en hoe je praat over anderen hun seksleven, vertelt veel over hoe je hierover denkt. Laat zelf ook zien hoe je je eigen wensen en grenzen duidelijk maakt. Scheldwoorden als ‘slet’ of ‘janet’ zijn absoluut te vermijden: ze geven je kind schadelijke vooroordelen mee.
- Er zijn: kinderen moeten weten dat ze altijd bij hun ouders terecht kunnen. Ze hebben enerzijds privacy en ruimte nodig om te experimenteren, anderzijds blijft de ouderlijke steun erg belangrijk. Toon interesse in wat je kind bezighoudt.
Spelregels afspreken, grenzen aangeven
Door van heel jonge leeftijd regels mee te geven, leer je je kind wat wel en niet kan in de omgang met het eigen lichaam en dat van anderen. Een van de belangrijkste dingen die je je kind kunt leren, is om weerbaar te zijn. Een weerbaar kind kan zijn of haar eigen grenzen aangeven.
Wanneer kinderen doktertje spelen, kan je bijvoorbeeld het volgende afspreken:
- ‘Als je geen zin hebt in doktertje spelen, hoef je het niet te doen.’
- ‘Doe niets waar de ander geen zin in heeft, en doe ook niets waar je zelf geen zin in hebt.’
- ‘Stop niets in gaatjes (mond, oor, neus, vagina, poepgaatje), en doe de ander geen pijn.’
Wanneer grijp je in?
- Als het spel niet gelijkwaardig is. Bijvoorbeeld als je kind doktertje speelt met een kind dat een aantal jaar ouder of jonger is.
- Als één van de kinderen iets doet wat het niet wil of niet durft.
- Als het pijn doet bij één van de kinderen.
Hoe maak je je kind weerbaar?
- Leer je kind op zijn of haar eigen gevoel te vertrouwen. Maak onderscheid tussen een ‘ja-gevoel’ en ‘nee-gevoel’. Een ja-gevoel vind je fijn, een nee-gevoel wil je niet.
- Leg uit dat er leuke en niet-leuke geheimen zijn. Leuke geheimen mag een kind voor zichzelf houden. Niet-leuke geheimen zijn niet fijn. Die kun je beter vertellen.
- Vertel je kind dat het niet zomaar met andere mensen mee mag gaan zonder dat jij het weet. Ook niet als het bekenden zijn, of als ze heel aardig zijn.
- Leg uit dat niemand aan zijn of haar lichaam mag komen als hij of zij dat niet wil.
- Laat merken dat je kind altijd bij je terecht kan.
Ontoelaatbaar
Elke situatie waarin een kind seksuele daden moet ondergaan of uitvoeren is ontoelaatbaar (en strafbaar). Het kan hierbij gaan van subtiele vernederingen tot ernstig lichamelijk geweld. Ook het bewust laten zien van expliciete seksuele daden/beelden is ongewenst gedrag naar kinderen toe.
Het gaat dus om elke vorm van seksueel of seksueel gericht gedrag, of het nu verbaal, non-verbaal, bewust of onbewust tot uiting komt, dat als negatief, ongewenst en opgedrongen wordt ervaren, onafhankelijk van de situatie, ongeacht de plaats of de tijd wanneer het zich afspeelt.
Bronnen: Sensoa, Kind & Gezin, Rutgers