Voor 1 op de 10 koppels die een gezin willen, is de weg naar een baby niet vanzelfsprekend, waardoor een vruchtbaarheidsbehandeling (fertiliteitstraject) nodig is. Zo’n behandeling brengt uitdagingen met zich mee, fysiek én mentaal. Er komen termen op je af die je nooit eerder hoorde. Een woordje uitleg van gynaecoloog Bart Demyttenaere.
“Vruchtbaarheidsproblemen – en dus moeilijk natuurlijk zwanger geraken – kan je grosso modo indelen in 3 grote categorieën: bij 1/3 ligt het probleem bij de vrouw, bij 1/3 bij de man en bij 1/3 is het een gecombineerd probleem, waarbij zowel de vrouw als de man minder of niet vruchtbaar is.”
Geduld op de proef gesteld
Bij heel wat koppels bestaat een vruchtbaarheidsbehandeling uit meerdere pogingen om zwanger te geraken. Kan je na een onsuccesvolle poging meteen aan de volgende beginnen? “In theorie wel. Maar zeker bij behandelingen waarbij de eisprong wordt gestimuleerd, raden we aan om toch 1 cyclus (tot de volgende maandstonden) te wachten. Ook mentaal is het beter om even op adem te komen.”
“Alleen … geduld is vaak heel moeilijk voor koppels die in een fertiliteitstraject zitten. Zeker als de leeftijd wat hoger ligt. De gemiddelde leeftijd van een mama bij haar 1ste kindje is in ons land 30 jaar.”
Nood aan psychische opvang
Medisch zit het wel snor in België op het vlak van vruchtbaarheidsbehandelingen. Maar mentale begeleiding blijft vaak achterwege. “Dat is de voorbije 15 jaar het grote probleem. Koppels in een fertiliteitstraject bewandelen een weg door een technische en bij momenten angstaanjagende wereld. Je geeft je volledig over aan de medische wetenschap.”
“Een vruchtbaarheidsbehandeling is emotioneel een van de meest belastende dingen die bestaan. Je zoekt de extremen van je emoties op, zowel in positieve als negatieve zin. Er is veel nood aan psychische opvang. Kinderwens vzw biedt zo’n mentale steun gelukkig al aan. En steeds meer mensen vinden ook de weg naar de kinderwensconsulenten.”
Het ABC van de fertiliteit
A
Anovulatie
De medische term die wil zeggen dat een vruchtbare vrouw (bijna) geen eisprong (ovulatie) heeft. Dat kan samengaan met het uitblijven van de maanstonden (menstruatie), maar dat is niet altijd zo. Bij 20 tot 25 % van de koppels met vruchtbaarheidsproblemen is anovulatie de oorzaak.
B
Biologische klok
De leeftijd speelt een belangrijke rol in de vruchtbaarheid van een koppel. Vooral de leeftijd van de vrouw. De uitspraak ‘een flinke meid krijgt haar kind op tijd’ is misschien wat oubollig, maar er zit een grote grond van waarheid in.
Vanaf de leeftijd van 30 jaar neemt de kans op een zwangerschap bij een vrouw wel degelijk af. Na 35 jaar is het nog moeilijker om zwanger te worden. Op 38 jaar is de kans op een spontane zwangerschap per cyclus nog ongeveer 10 %.
Maar ook bij mannen tikt een biologische klok. Hun vruchtbaarheid begint af te nemen vanaf de leeftijd van 45 jaar.
E
Eicelaspiratie
Dit is de 2de stap in een ivf-behandeling (zie verder). Net voor de (spontane of opgewekte) eisprong prikt een dokter 1 voor 1 de follikels (eiblaasjes) aan en zuigt zo de eicel op. Die wordt dan nadien gebruikt voor de kunstmatige bevruchting.
Embryo
Een ongeboren mens (of dier) in de allereerste fase van de groei en ontwikkeling. Een bevruchte eicel begint razendsnel te delen in een massa cellen. Na veel celdelingen verandert de eicel in een embryo, ongeveer zo groot als een appelpitje. Pas op, verwar een embryo niet met een foetus.
Embryotransfer
Een stap in een vruchtbaarheidsbehandeling waarbij de dokter een bevrucht embryo terugplaatst in de baarmoeder. Dat gebeurt met een katheter en met een constante controle via een echografie. Het doet geen pijn en duurt ongeveer 5 tot 10 minuten. Meestal wordt er wel meer dan 1 embryo teruggeplaatst.
Endometriose
Normaal zitten de cellen van het baarmoederslijmvlies – dat heet het endometrium – aan de binnenkant van de baarmoeder. Maar bij endometriose, een gynaecologische aandoening, komen die ook buiten de baarmoeder voor, meestal in de buikholte, op het buikvlies en in het bekken. Hoe dat komt, weten we nog altijd niet. De oorzaak is niet bekend.
Hoe herken je endometriose? De meest voorkomende klachten zijn buikpijn (menstruatiepijn, pijn bij het plassen of de stoelgang, pijn en/of bloedverlies tijdens of na het vrijen), vermoeidheid en moeilijkheden om zwanger te geraken. Maar er zijn ook heel wat vrouwen met endometriose die geen klachten ondervinden.
Vrouwen met endometriose kunnen wel spontaan zwanger geraken, maar bij 1 op de 3 lukt het niet zonder een vruchtbaarheidsbehandeling. De klachten verminderen trouwens bij een zwangerschap. Soms kunnen de symptomen zelfs volledig verdwijnen na de bevalling. De beste behandeling is dus eigenlijk … een zwangerschap.
F
Fertiliteit
Een ander woord voor vruchtbaarheid. ‘Subfertiliteit’ bestaat ook. Dat wil zeggen dat een koppel langer dan 1 jaar nodig heeft om zwanger te geraken.
Fertiliteitsbilan
Kom je voor de 1ste keer bij een fertiliteitsarts, dan doet die die een uitgebreid onderzoek doen om een goed beeld te krijgen van de vruchtbaarheid van zowel de vrouw als de man. Dat heet het fertiliteitsbilan. Nadien kan je samen met de dokters kijken welk behandelplan mogelijk is.
Foetus
Eens een ongeboren baby 10 tot 12 weken oud is, is hij niet langer een embryo, maar een foetus. Noem het gerust een baby in miniatuur. Alle belangrijke lichaamsdelen, zoals de handen en voeten, het hoofd, de organen en de hersenen zijn gevormd en groeien vanaf dan verder.
Een foetus is minder kwetsbaar dan een embryo. Waarom? Een mens is het gevoeligst in de fase waarin de organen gevormd worden. Met andere woorden: in de embryofase.
Follikel
Dit is een eiblaasje in de eierstok van een vrouw. Dat eiblaasje is eigenlijk het geheel van de eicel, de omliggende cellagen en veel vocht.
H
Hysteroscopie
Een kijkoperatie van de baarmoeder. Een dokter kan via een kijkbuis (via de vagina en baarmoederhals) binnenkijken in de baarmoederholte. Zo worden sommige afwijkingen snel zichtbaar (poliepen bijvoorbeeld) en kunnen ze vaak ook meteen behandeld worden. Het onderzoek duurt slechts een 15-tal minuten.
Hysterosonografie
Een onderzoek om te kijken of de eileider goed doorgankelijk is. Of de eicel er dus makkelijk kan doorgaan. De dokter spuit een soort gel in de eileider, waardoor er een stroming ontstaat. Via een echografie kan je die stroming goed volgen en zien of de gel in de buik terechtkomt.
Het sperma wordt ‘gewassen’: slechte zaadcellen gaan eruit, enkel de beste zwemmers blijven over
I
Ivf (in-vitrofertilisatie)
Eicellen en zaadcellen worden buiten de baarmoeder samengebracht in een schaaltje. Als er een eicel bevrucht is (embryo), wordt die teruggeplaatst in de baarmoeder.
Ivf verloopt in 5 stappen:
1. Eierstokken worden hormonaal gestimuleerd
Ongeveer 14 dagen lang krijgt de vrouw via een prik stimulerende hormonen. Zijn er voldoende rijpe follikels, dan volgt stap 2.
2. Eicelaspiratie en spermaverwerking
Net voor de eisprong prikt een dokter 1 voor 1 de follikels (eiblaasjes) aan en zuigt zo de eicel op. Dezelfde dag levert de man een spermastaal en dat wordt dan voorbereid voor de bevruchting van de eicellen.
Het sperma wordt ‘gewassen’. In medische termen heet dat capacitatie: het nabootsen van het natuurlijke proces dat de zaadcellen doormaken als ze het baarmoederhalsslijm passeren. De ‘slechte’ zaadcellen en alle negatieve factoren worden eruitgehaald, zodat enkel de beste zwemmers overblijven.
3. Bevruchting en ontwikkeling van het embryo
De eicellen en zaadcellen vinden de weg naar elkaar. Ze worden samengebracht in een schaaltje met speciale vloeistoffen en in een incubator (letterlijk: een broedmachine) gezet.
12 tot 20 uur later kan je zien of de eicel bevrucht is. En dus klaar is om ingeplant te worden bij de vrouw.
4. Embryotransfer
Tussen de 2de en de 5de dag plaatst de dokter een bevrucht embryo in de baarmoeder met een katheter. Meestal wordt er meer dan 1 embryo teruggeplaatst.
5. Nabehandeling
Eens het embryo teruggeplaatst is, mag je gewoon naar huis. Sport, zware inspanningen, een sauna of stoombad moet je de 1ste dagen wel vermijden. 2 weken na de embryotransfer kan je een zwangerschaptest doen. En zien of het embryootje zich heeft ingenesteld in de baarmoeder.
ICSI (intracytoplasmatische sperma-injectie)
Een bijzondere vorm van ivf, waarbij de zaadcel rechtstreeks met een ultrafijne naald wordt ingebracht in de eicel. Deze behandeling gebeurt vooral wanneer het sperma van de man ernstige afwijkingen vertoont. Of wanneer er weinig of geen embryo’s zijn na de ‘gewone’ ivf-behandeling.
IUI (intra-uteriene inseminatie) of kunstmatige inseminatie
Het sperma wordt in het labo voorbereid (gewassen) en nadien op het juiste moment in de baarmoeder gebracht met een fijne katheter. De eisprong van de vrouw wordt soms gestimuleerd om de kans op een zwangerschap te verhogen.
O
Ovulatie
Heel simpel: de eisprong. Misschien wel een beetje een rare naam, want het is niet de eicel zelf die springt. Het is het eiblaasje dat springt. Dan is het aan de eileider om de eicel op te pikken, zodat die nadien bevrucht kan worden.
Ovulatie-inductie
Een van de meest voorkomende oorzaken van onvruchtbaarheid is dat de eisprong bij de vrouw onregelmatig of niet gebeurt. Dat kan met geneesmiddelen (met tabletten, een injectie of een pompje) in orde gebracht worden en heet ovulatie-inductie.
P
PCOS (polycysteus-ovariumsyndroom)
Vrouwen met PCOS maken te veel mannelijk hormoon aan, hebben een hogere weerstand tegen insuline – hebben een relatief tekort aan insuline – en ontwikkelen (goedaardige) cystes op de eierstokken. Die cystes kan je goed zien op een echografie. Ze lijken op een kleine druiventros aan de eierstok.
PCOS veroorzaakt een onregelmatige menstruatie, vruchtbaarheidsproblemen, overtollige lichaamsbeharing en zwaarlijvigheid. 5 tot 15 % van de vrouwen op vruchtbare leeftijd heeft PCOS – maar de diagnose wordt soms ook wat te snel gesteld.
PGD (pre-implantatie genetische diagnostiek)
Via dit onderzoek kan je bij een ivf-behandeling bepaalde erfelijke afwijkingen al ontdekken vóórdat een bevruchte eicel wordt ingeplant in de baarmoeder. Maar je komt enkel in aanmerking voor deze tests als je een verhoogd risico hebt op een kindje met een genetische afwijking.
Periconceptie
De voorbereiding op gezond zwanger worden. Alles wat je moet weten en doen om de kans op een zwangerschap te bevorderen. Stress zoveel mogelijk vermijden, een gezonde levensstijl (gezond eten en bewegen), stoppen met roken, op tijd starten met foliumzuur …
Kinderwens vzw start met een opleiding tot periconceptioneel consulent, iemand die mensen kan bijstaan in de weg naar zwanger worden. Maar eigenlijk zou je daarvoor ook terecht moeten kunnen bij je huisarts, diëtist, kinesist, vroedkundige … De mensen van de eerstelijnszorg dus.