Welke invloed heeft een handicap op je identiteit? Wat bepaalt jouw persoonlijkheid? Moet je ‘perfect’ zijn om gelukkig te zijn? Is het altijd goed om jezelf te zijn? Sophie (32) en Wim (43) willen persoonlijkheid en handicap vooral loskoppelen van elkaar.
Iedereen afhankelijk
Welke rol speelt een handicap in je kijk op het leven? Moeilijke vraag, vindt Wim (43), moraalfilosoof van opleiding. Door zuurstoftekort bij zijn geboorte zit hij in een rolstoel. “Kijk ik anders naar de wereld dan mensen zonder een handicap? Dat merk je enkel als je met mensen in gesprek treedt. Ja, er zijn verschillen, maar die zijn er ook tussen mensen zonder handicap onderling, toch?”
“Ik ben minder mobiel. Ik ben afhankelijk van hulp van anderen, maar dat heb ik geaccepteerd. Het deed me ook snel inzien hoe belangrijk het is dat we elkaar helpen. Iedereen is afhankelijk van anderen. Alleen zit dat idee van autonomie diep ingebakken in onze cultuur. Je moet sterk zijn. Je moet alles zelf doen. Afhankelijkheid is heel negatief beladen, je wil het zoveel mogelijk vermijden.”
“Ons normaliteitsbegrip is zodanig nauw bepaald, dat het absurd is dat het bestaat”
Ideaalbeeld bijstellen
“Maar kijk verder. Dan zie je dat er andere culturen zijn dan onze westerse, waar de groep boven het individu staat. Het hoogste goed is ervoor zorgen dat je familie het goed maakt. En je eigen welzijn is ondergeschikt. Ik denk dat het voor onze westerse cultuur zinvol zou zijn om van jongs af aan meer te leren dat we elkaar nodig hebben, allemaal. Dat het een meerwaarde is en niet iets is om je over te schamen”, stelt Wim.
“Identiteit heeft vele dimensies. Je bent een persoon met een handicap, maar je bent ook kind, ouder, broer of zus, werknemer … Maar de buitenwereld ziet je vaak als een deel van het geheel: ze zien je handicap en denken dat je hele persoonlijkheid daardoor wordt gedomineerd.”
“Laten we beginnen met ons ideaalbeeld bij te stellen. Waarnaar streven we? Het beeld van de gezonde, blanke man tussen 18 en 45 jaar. Daar vallen eigenlijk de meeste mensen buiten! Ons normaliteitsbegrip is zodanig nauw bepaald, dat het absurd is dat het bestaat. Als we daarvan afstappen, zou onze maatschappij er sterk op vooruit gaan. Iedereen draagt bij volgens zijn capaciteiten.”
Ik ben Sophie
Weg met het hokjesdenken. Dat is ook hoe Sophie (32) het ziet. Net zoals Wim had zij zuurstoftekort bij haar geboorte. Ook zij zit in een rolstoel. “Ik ben Sophie, ik ben 32 jaar. Zo stel ik me voor. Ja, ik heb een fysieke handicap, maar ik hoop dat je daar omheen kan kijken.”
“Soms heb ik hulp nodig, maar ik durf dat gewoon te vragen. Daar is niets mis mee. Het feit dat ik afhankelijk ben, is geen drempel. Veel heeft te maken met gewoontes. Als je iets niet gewend bent, doe je dat niet meteen. Zo is het ook met anders denken.”
“Laat iemand zelf aan het woord, denk niet in z’n plaats. Communiceren doe je met 2”
Helpen is niet hetzelfde als overnemen
Sophie zegt wat ze denkt en wil. “Ik heb een mening. Stap op me af en vraag het me. Ik heb een stem. Vandaar dat ik echt wil hameren op inclusie. En op het feit dat we er meer moeten zijn voor elkaar. Ik help zelf iemand die verlamd is en in een rolstoel zit. Bij het kaarten bijvoorbeeld. Maar ik zeg altijd: ‘Jij bent het verstand, ik ben de helpende hand’. Ik help, ik neem niet over”, benadrukt ze.
Mensen hebben al eens de neiging om over anderen heen te praten. In hun naam te praten. En niet zelden als het gaat om iemand met een handicap. “Laat iemand zelf aan het woord. Denk niet in de plaats van een ander. Communiceren doe je met 2. En dat betekent ook dat je luistert.”
Filosoferen zonder studeren
Om mensen aan te zetten om aan de slag te gaan met bepaalde levensvragen, ontwikkelde Dito, vereniging voor personen met een handicap, het filosofeerpakket Filoe. Oftewel filosoferen op een toegankelijke manier, op mensenniveau. Nadenken over het leven en over jezelf is niet enkel iets voor professoren of boekenwurmen. En het gaat evenzeer over vragen, gebeurtenissen en ervaringen van alledag. Een handicap kan daar een van zijn.
Filosoferen? Iederéén kan het. Wim en Sophie namen deel aan de testsessies. “Filosoferen geeft de kans om dieper na te denken over alledaagse dingen”, zegt Wim. Maar alles blijft laagdrempelig: een theoretische achtergrond of voorkennis heb je niet nodig. “Je hoeft vooraf niets te gaan opzoeken of instuderen, ervaringen heb je sowieso. Bij het filosoferen stellen we die in vraag.”
Spanning eruit halen
“Ik doe van nature veel aan (zelf)reflectie. Een filosoof kan je eigenlijk omschrijven als iemand die nadenkt over het leven. Als je vertrekt van die definitie, zijn we allemaal een beetje een filosoof”, weet Wim. “Het gaat niet over gelijk of ongelijk hebben. Je uit je mening en die is niet juist of fout. Maar door er vragen over te stellen, kan je zelf uitmaken of je die mening moet bijstellen of niet. Het is een vorm van zelfonderzoek.”
“Neem liegen bijvoorbeeld”, gaat hij verder. “Liegen mag niet, daarover is iedereen het eens. Maar als je doorvraagt, blijkt dat toch niet zo evident. Eigenlijk liegen we allemaal weleens. Het is sociaal wenselijk om te liegen, uit beleefdheid. Dan kan je verdergaan. Welke leugens kunnen wel, welke totaal niet? Zo kom je tot meer inzicht.”
Wat is de kracht van filosoferen? “Leven met een handicap of erover praten, is vaak emotioneel geladen. Dat maakt het interessant om te ontleden. Om een onderscheid te maken tussen de feiten, jouw mening en jouw waardeoordeel. Zo kan je de dingen uit elkaar trekken en de spanning eruit halen. Pas op, het is geen therapeutisch gesprek. Het geeft mensen de kans om op een gestructureerde en diepere manier na te denken.”
Filosoferen opentrekken
Voor Sophie smaakten de testsessies van Filoe naar meer. “Dit wil ik nog doen. Het fijne is dat Filoe iedere persoon een stem geeft. Ik zit in een rolstoel, maar in de filosofeersessie zit ik als Sophie, los van mijn handicap. Vaak zien mensen mijn rolstoel en niet de persoon die erin zit.”
“Filoe wordt opengetrokken naar andere doelgroepen. Er zitten mensen zonder fysieke handicap bij, maar wel met autisme bijvoorbeeld. Een handicap of beperking, noem het hoe je wil, is slechts 1 aspect. Het bepaalt je persoonlijkheid niet volledig. Waarom zouden we bij het filosoferen dan in een vastomlijnde groep moeten zitten?”, besluit ze.