Als je ziek bent, ga je naar de dokter. Het lijkt vanzelfsprekend. Maar is dat zo? Hoe staat het in het zuiden van Afrika? Is een dokter betaalbaar? Geraak je makkelijk aan medicijnen? Krijg je ziektekosten terugbetaald? Tine Cornilie, medewerkster van solidariteitsorganisatie FOS, leidt ons door de gezondheidzorg in zuidelijk Afrika.
Tine leeft en werkt al jaren in Zuid-Afrika, in Johannesburg. “Zuid-Afrika is een land van grote verschillen. Het is zowat het meest ongelijke land ter wereld. En dat zie je ook in de gezondheidszorg. Hoe makkelijk je zorg krijgt en de kwaliteit ervan verschilt sterk en is afhankelijk van wie je bent, hoeveel je verdient en wat je sociale status is”, zegt ze.
1. Wat als je ziek wordt in zuidelijk Afrika? Kan je makkelijk naar een huisarts of ziekenhuis?
“De meeste mensen hier gaan naar de ‘local clinics’. Maar een huisarts zoals bij ons vind je daar niet echt. Meestal word je daar verzorgd door een verpleegkundige, die je dan eventueel doorverwijst naar een dokter als het nodig is.”
“Het probleem is dat er enorme wachtrijen staan. Naar de dokter gaan, kan dus snel een halve tot hele dag duren. Op het platteland zijn er nog minder gezondheidsvoorzieningen dan in de steden. En er geraken is ook niet altijd eenvoudig.”
“Mensen gaan hier vaak niet graag naar een ziekenhuis. Ze zijn er erg bang voor. Velen zijn ervan overtuigd dat je niet meer terugkomt naar huis als je naar een ziekenhuis gaat, door de slechte omstandigheden.”
“Naar een ziekenhuis gaan mensen vaak niet graag. Ze zijn er erg bang van”
“Onlangs trok een kinderarts in een groot hospitaal in Johannesburg aan de alarmbel. In een open brief klaagde hij de dramatische toestanden aan: gebrek aan degelijk materiaal, gebrek aan medicijnen, elektriciteitsonderbrekingen, geen water … Patiënten in zijn kinderziekenhuis stierven gewoon. Het resultaat? Hij werd geschorst. Er liep een petitie en nadat hij zich verontschuldigd had, kon hij weer aan de slag. Maar dit is een schrijnend voorbeeld van hoe het eraan toegaat.”
2. Is de zorg betaalbaar?
“In Zuid-Afrika bestaat er een tweeledig systeem: de private en de publieke zorg. De rijkere mensen sluiten een eigen ziekteverzekering af. Zij gaan naar privéklinieken of gewoon naar de dokter zoals je dat in België doet. Maar dat is de minderheid. De meerderheid van de mensen kan dat niet betalen en is aangewezen op de publieke zorg.”
“De publieke gezondheidszorg moet voor iedereen beschikbaar zijn en is in principe gratis. Je krijgt normaal ook gratis medicijnen. Maar in de praktijk loopt het allemaal slecht. Op papier is alles mooi beschreven of in wetten gegoten, maar de toepassing in de realiteit is totaal anders. De publieke gezondheidszorg is minder goed dan de private zorg.”
“Bovendien wordt er na de coronacrisis bespaard in de publieke gezondheidszorg. Onbegrijpelijk, als je ziet hoe de pandemie de pijnpunten en het gebrek aan de juiste zorg en middelen heeft blootgelegd. De corruptie nam ook toe.”
“In Zimbabwe is de situatie nog erger. Ziekenhuizen hebben niets: geen geneesmiddelen, geen bloed … Als je daar naar een publiek ziekenhuis gaat, moet je als patiënt zelf je medicijnen en eten meebrengen. Ook daar kost de privézorg ongelooflijk veel, dus weinig mensen kunnen dat betalen.”
3. Is er een vorm van sociale zekerheid die mensen beschermt?
“Er bestaat wel een systeem. Het heet UIF, Unemployment Insurance Fund, en geldt voor langdurige ziekte. Maar hoeveel ziekte-uitkering je krijgt, hangt af van wat je zelf bijdraagt. Je staat 1 % van je loon zelf af en je werkgever moet ook 1 % betalen. Opnieuw een goed systeem op papier, maar in de werkelijkheid loopt het geregeld fout.”
“Vaak blijkt dat werkgevers hun deel niet betalen. Ze houden het wel af van het loon van een werknemer, maar storten het niet door aan het UIF. Bovendien worden kwetsbare werknemers meestal gewoon ontslagen als ze langdurig ziek zijn. Hetzelfde gebeurt met zwangere vrouwen. Wettelijk mag dat natuurlijk niet, maar werkgevers vinden wel een andere reden.”
“Tijdens de coronapandemie werd ook een soort tijdelijke terugbetaling in het leven geroepen. Maar die was gebaseerd op het UIF. En als dan bleek dat je werkgever zijn deel niet betaald had, was die vergoeding zeer laag.”
“Sinds kort is er een nieuwe regeling, COIDA (Compensation Fund for Injuries and Disease at Work). Als je ziek wordt door of op het werk of een arbeidsongeval hebt, betaalt COIDA je ziektezorg. Ook daarvoor moet je werkgever een deel betalen. En dus is het weer hetzelfde verhaal: de werkelijkheid komt niet overeen met de theorie.”
4. Bestaan er andere terugbetalingen voor medische kosten?
“Enkel als je zelf een privé-ziekteverzekering hebt afgesloten. Maar dan betaal je natuurlijk maandelijks een premie. Een deel ervan is bedoeld voor ziekenhuisopnames. Daarop staat in principe geen limiet. Maar de rest, zoals doktersbezoeken, een spoedopname of medicijnen, wordt betaald met je ‘medical savings’ (een medische spaarpot). Als die spaarpot op is, dan moet je zulke zaken de rest van het jaar uit eigen zak betalen.”
5. Zijn er ziekenfondsen in het zuiden van Afrika?
“Neen, ziekenfondsen heb je hier niet. In Centraal-Afrika vind je wel ziekenfondsen, maar in het zuiden van Afrika bestaan ze niet.”
6. Welk effect heeft de coronapandemie gehad op de gezondheidszorg in Afrika?
“De gezondheidssector was compleet overvraagd. Alles stond onder druk. Zeker tijdens de 1ste golven was er paniek. Er werden toen wel veel gebouwen omgebouwd tot COVID-afdelingen. Maar voor de rest was het een ramp. Overvolle ziekenhuizen met mensen die op de gang lagen.”
“Net zoals in andere landen, werd de zorg voor andere ziektes moeilijker. Mensen met hiv geraakten bijvoorbeeld niet aan hun medicijnen. Dat is zeer problematisch, want die medicatie moet je elke dag nemen.”
“Mensen hadden ook nóg meer schrik om naar een kliniek te gaan. De angst om besmet te geraken met het coronavirus was zeer groot. Je wist namelijk dat je er dan zeer slecht voor zou staan.”
7. Hoe staat het met de andere gezondheidsproblemen van voor het coronavirus, zoals hiv, toegang tot water, hygiëne …?
“In zuidelijk Afrika blijft hiv inderdaad een groot probleem. In sommige landen is er ook cholera, vooral door het gebrek aan proper water en hygiëne. Sinds de coronacrisis is het gebrek aan water des te duidelijker geworden. Je moet je handen zoveel mogelijk wassen, maar hoe doe je dat als water zo schaars is?”
8. Wat zijn de grootste uitdagingen in de gezondheidzorg voor zuidelijk Afrika de komende jaren?
“Voedselvoorziening! In Zuid-Afrika gaat 1 op de 4 gezinnen slapen met honger. Ook hier is alles zoveel duurder geworden. En als er niet voldoende eten en drinken is, weet je dat de algemene gezondheid achteruit zal gaan. Het is de basis om gezond te blijven. In genoeg voedsel voorzien wordt het grootste probleem de komende jaren.”
“In genoeg voedsel voorzien wordt een groot probleem. Zonder voldoende eten en drinken zal de algemene gezondheid achteruitgaan”
“Overschakelen naar universele gezondheidszorg is in Zuid-Afrika ook een enorme uitdaging. Ze spreken er al een tijdje over om de publieke en private gezondheidzorg samen te voegen. Dat zou zogezegd redelijk vlug ingevoerd kunnen worden. En natuurlijk staat iedereen achter dat idee, maar de realiteit is anders. Het zou totáál niet werken in Zuid-Afrika. Meer nog, het gezondheidssysteem zou helemaal ‘op z'n gat vallen’.”
“De gezondheidszorg, het systeem is er gewoon niet klaar voor. Er zou dan veel meer gezondheidszorg in de landelijke gebieden moeten komen, maar er zijn gewoonweg geen voorzieningen. Hoe kan je dat dan organiseren?”
9. Initiatieven zoals ‘Women on Farms’ zijn enorm belangrijk. Ook op het vlak van gezondheidszorg?
“Door het gebrekkige systeem heeft de lokale bevolking samen met ngo’s intussen eigen initiatieven opgericht. Women on Farms, een initiatief dat Solidaris en FOS steunen, -is daar een mooi voorbeeld van. De organisatie werkt met en voor landbouwersvrouwen.”
“Deze vrouwen staan helemaal onderaan de sociale ladder. Er rust een enorm stigma op hen. Vandaar dat ze nood hebben aan steun. Women on Farms maakt de vrouwen sterker en geeft ze een stem. Ze hebben goede contacten en geraken zo tot bij de mensen die iets kunnen veranderen in de gezondheidszorg.”
“Een project in de Northern Cape is een mooi voorbeeld. Het is een heel landelijke provincie. Daar is een nieuwe gezondheidsvoorziening gebouwd. Maar we hebben enkele jaren geleden ook de oude bezocht. Mensen moesten uren buiten zitten wachten bij 40°C in de zon. Er waren geen toiletten of sanitaire voorzieningen. En binnen zat iedereen dan samen in een soort kerkhal, zonder enige vorm van privacy.”
“Een van de plaatselijke vrouwen bracht die situatie met de steun van Women on Farms in de media. Zelfs tot op de nationale televisie. Daardoor kwam de provinciale gezondheidsverantwoordelijke langs en werd er uiteindelijk een compleet nieuwe voorziening gebouwd. Met wachtzalen met airco, aparte en private consultatieruimtes …”
“Women on Farms organiseert ook heel wat workshops. Bijvoorbeeld over familieplanning, mentale gezondheid, rechten als patiënt, chronische ziekte, seksuele diversiteit, voedseltuinen …”