Seksueel grensoverschrijdend gedrag kan iedereen overkomen. Jong én oud. Alleen weten jongeren – en zelfs heel wat volwassenen – soms niet of minder goed hoe ze daarop moeten reageren. Samen met Julia Day van Sensoa overlopen we enkele belangrijke tips en adviezen. Wat er ook gebeurt: seksueel grensoverschrijdend gedrag is nooit oké.
Seksueel grensoverschrijdend gedrag komt spijtig genoeg vaak voor. Uit onderzoek in België blijkt dat 64 % van de personen tussen 16 en 69 jaar ooit geconfronteerd werd met seksueel grensoverschrijdend gedrag in hun leven.
Wat is seksueel grensoverschrijdend gedrag?
“Het is een ruim begrip. Het kan gaan over opmerkingen of gebaren, over fysiek of online gedrag. Het kan variëren van aanrakingen tot verkrachting. Maar om te bepalen wat grensoverschrijdend gedrag is, kijken we naar 6 criteria. Voor begeleiders van kinderen en jongeren gebruiken we het Sensoa vlaggensysteem, om seksueel gedrag bespreekbaar te maken, juist in te schatten en gepast te reageren.”
“Concreet spreken we van seksueel grensoverschrijdend gedrag als 1 of meerdere van 6 vastgelegde criteria geschonden wordt.
- Wederzijdse toestemming: er moet 2 keer een ‘ja’ zijn. Dus beide partijen moeten akkoord gaan met alles wat gebeurt.
- Vrijwilligheid: er mag niemand onder druk of dwang staan.
- Gelijkwaardigheid: bij jongeren gaat het vaak om een leeftijdsverschil, bij volwassenen eerder om een verschil in macht en het misbruik daarvan.
- Ontwikkelings- en functioneringsniveau: verwachten we dit gedrag op een bepaalde leeftijd? En past het binnen het gedrag dat een (jong)volwassene hoort te stellen?
- Context: het gedrag moet passen binnen de context. Bijvoorbeeld: 2 jongeren die elkaar kussen, is helemaal oké. Maar doen ze dat op de speelplaats, dan is het misschien niet meer zo aanvaardbaar. Of: seksueel contact is oké. Maar doe je het op straat, dan kan dat niet.
- Impact: er mag géén negatieve impact zijn, zowel voor de persoon die het gedrag stelt als voor het slachtoffer.
Vanaf het moment dat er niet meer voldaan is aan 1 van de criteria, gaat gedrag over de grens. Natuurlijk is er ook een grijze zone. Mensen denken bij seksueel grensoverschrijdend gedrag vaak meteen aan heel zware dingen, zoals aanranding of verkrachting. Maar er is nog veel meer gedrag dat ook onaanvaardbaar is.”
“Wat voor jou kan, is voor iemand anders misschien helemaal niet oké. Neem bijvoorbeeld nafluiten op straat. Misschien ervaar jij het niet als grensoverschrijdend als iemand je nafluit op straat, maar iemand anders wel. Daarom moeten we over die grijze zone spreken en bijleren van elkaar. En uiteraard vastleggen wat dingen zijn die echt niet kunnen en waarbij een stevige reactie nodig is.”
Hoe help je jongeren om hun te grenzen bepalen?
“Het is enorm belangrijk dat jongeren met elkaar praten. Daarvoor hebben we een online hulpmiddel ontwikkeld: de FlirterTwister. Jongeren kunnen 3 keer aan een rad draaien. Er verschijnt dan een persoon, een gedrag dat die persoon stelt en een context. Bijvoorbeeld: een vriend van een vriend stuurt je een naaktfoto na een feestje. Over die situatie kunnen jongeren in debat gaan: vind je dat oké?”
(bron: Sensoa)
“Het is normaal dat een jongere (nog) niet weet wat wel en niet kan. Hoe je flirt, wat leuk is en wat niet. We leren al doende en door het met elkaar te bespreken. Bovendien voel je ook beter aan of je iets fijn vindt of niet, als je er al over hebt nagedacht. Weten waar je grens ligt, is niet makkelijk als je er nog nooit bij hebt stilgestaan. Dus stap 1: denk erover na.”
5 tips om je grenzen te leren kennen
- Blik terug op situaties uit het verleden: wanneer had je al eens het gevoel dat iemand over je grens ging? Over welk gedrag ging dat? Wat voelde je toen dat gebeurde?
- Check in bij jezelf: hoe voelt het voor jou als je in een situatie zit waarbij je je niet comfortabel voelt? Wat zegt je lichaam je? Welke gedachten komen op?
- Volg je buikgevoel: je grens is iets heel persoonlijks. Wat voor jou fout aanvoelt, is voor iemand anders misschien geen probleem. Leer vertrouwen op jezelf. Vind je een knuffel niet fijn, dan is dat zo.
- Houd van jezelf: jouw noden en wensen zijn evenveel waard als die van de persoon met wie je in contact komt.
- Ga stap voor stap: ben je niet zeker van een situatie? Wil je een grens verleggen? Doe alles op jouw tempo en forceer niets. Tijd vragen mag.
Hoe reageer je als je seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaakt?
“Het is niet jouw verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat je geen seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaakt”
“Om te beginnen: het is niet jouw verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat je geen seksueel grensoverschrijdend gedrag meemaakt. Iemand anders moet altijd eerst checken bij jou of zijn/haar gedrag voor jou oké is. Net zoals jij dat ook bij een ander moet doen.”
“Maar als je het meemaakt, is het belangrijk dat je snel aangeeft dat iemand over je grens gaat. Die confrontatie is niet altijd gemakkelijk. Praat daarom in de ik-vorm, vanuit jezelf. Zeg bijvoorbeeld: ‘ik vind dit niet fijn’. Of: ‘dit voelt niet goed voor mij’. Of: ‘ik wil hiermee niet verdergaan’. En ook: ‘dit gaat over mijn grens’. Praten vanuit jezelf komt minder aanvallend over.
“Voel je je niet meer comfortabel in een situatie? Waarschuwt je instinct je? Negeer dat signaal niet. Ga gerust weg. Iemand aanspreken of om hulp vragen kan ook.”
“Weet dat de meeste situaties van seksueel grensoverschrijdend gedrag eigenlijk gebeuren binnen een relatie, ook bij jongeren. Het is belangrijk om elkaars grenzen te respecteren. Ook dan is het belangrijk dat je vanuit jezelf spreekt en aangeeft dat je ermee wil stoppen. Als jij bijvoorbeeld geen zin hebt in kussen of seks, mag je dat zeggen. En dan moet je partner stoppen.”
“Maar als het gaat over een situatie waarin je je echt in gevaar voelt, dan lukt het gewoonweg niet altijd om te reageren of weg te gaan. In een stresssituatie kan je op 3 manieren reageren. Dat noemen we het fight-flight-freeze-mechanisme. Je reageert, je vlucht of je bevriest.”
“Veel mensen denken dat ze bij seksueel grensoverschrijdend gedrag wel zullen reageren of gaan lopen. Maar in de praktijk reageer je vaak anders dan je had gedacht. Je reptielenbrein neemt over: je reageert puur instinctief en je lichaam bepaalt wat er gebeurt. Het kiest de best mogelijke oplossing. En bij velen is dat bevriezen, niet terugvechten. Dat is een erg natuurlijke reactie en dat is níet jouw fout! Het is een verdedigingsmechanisme om ervoor te zorgen dat je het minste kwaad overkomt.”
“Geef aan in de ik-vorm wat voor jou niet goed aanvoelt”
Waar kan je terecht na seksueel grensoverschrijdend gedrag?
“Als het gaat over (zware) fysieke feiten, zoals aanranding of verkrachting, dan kan je altijd naar een zorgcentrum na seksueel geweld (ZSG) gaan. Laat daar niet te veel tijd over gaan, hoe moeilijk het ook is. Neem geen douche, trek geen andere kleren aan, ook al heb je die neiging.”
“Bij ‘lichtere’ feiten kan je bellen, mailen of chatten met 1712, ook als het al langer geleden is. Die hulpverleners verwijzen trouwens door naar een zorgcentrum of andere hulp als zij dat nodig vinden.”
“Specifiek voor jongeren is er www.nupraatikerover.be. Het is een chatbox waarachter mensen zitten van een vertrouwenscentrum. En er is natuurlijk ook Awel, dat luistert naar jongeren en kinderen.”
“Maar dé belangrijkste boodschap is: praat erover met iemand. Dat hoeft niet per se een hulpverlener te zijn. Heb jij het gevoel dat iemand over je grens is gegaan, dan ís dat zo. Heb jij het gevoel dat je geen toestemming gaf, dan was die er niet. Je hoeft je nooit te verontschuldigen of verantwoorden.”
“Het belangrijkste is dat je er met iemand over praat. Dat hoeft niet per se een hulpverlener te zijn”
Hoe reageer je als je getuige bent van grensoverschrijdend gedrag?
“Vandaag zien we dat jongeren zich al veel bewuster zijn van grensoverschrijdend gedrag en het makkelijker herkennen. En velen van hen willen echt wel ingrijpen, maar weten niet goed hoe.”
“Je kan op heel veel manieren tussenkomen, afhankelijk van de context, je karakter, hoe sterk of veilig je je voelt … Voor omstaanders hebben we 5 tips in 5 A’s gegoten in www.wijgrijpenin.be. We merken trouwens dat die tips ook bruikbaar zijn voor slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag, vooral in de ‘lichtere’ of grijze zonesituaties.”
5 tips voor omstaanders van grensoverschrijdend gedrag: de 5 A's
- Anderen betrekken: betrek een vriend(in) of spreek een omstaander (barman, buschauffeur, leerkracht …) aan. Bij een ernstige situatie kan je 112 bellen voor hulp.
- Afleiden: door voor afleiding te zorgen, kan je het ongewenste gedrag soms stoppen. Ga in de buurt staan van de persoon die wordt lastiggevallen. Of spreek hem of haar aan. Zie je dat iemand zich niet comfortabel voelt wanneer een persoon blijft aandringen met avances? Stel de persoon in kwestie een vraag: ‘Weet jij hoe laat het is?’. Of doe alsof je de persoon kent en begin een gesprek. Of zorg voor wat ‘opschudding’ door je drankje te morsen of je glas te laten vallen.
- Afzonderen: haal de persoon die wordt lastiggevallen weg uit de situatie. Ga er fysiek voor staan of ga samen naar een andere plaats. Neem iemand bijvoorbeeld mee naar het toilet of naar buiten.
- Aanspreken: spreek de personen in de situatie rechtstreeks aan. Vraag of het oké is? Als je voelt dat het kan, spreek dan ook de persoon die het grensoverschrijdend gedrag stelt aan. Maar houd het kort, ga niet in discussie. Zeg bijvoorbeeld: ‘Is alles oké hier?’ of ‘Valt deze persoon je lastig?’. Of zeg iets tegen de persoon die lastigvalt als ‘Wat je doet, is ongepast’ of ‘Deze persoon vindt dit duidelijk niet fijn, stop er mee alsjeblieft’.
- Aanwezig blijven: je hoeft jezelf niet in gevaar te brengen. Voel je dat je echt niets kan doen of ben je niet op je gemak, blijf dan gewoon in de buurt. Eventueel ben je nadien een steun voor de persoon die werd lastiggevallen. Check of hij of zij oké is of hulp nodig heeft.
“Als iemand naar je toekomt en praat over seksueel grensoverschrijdend gedrag, luister in 1ste instantie. Begin niet meteen advies te geven. Geloof wat de persoon je vertelt. Vaak is het moeilijk om te praten over grensoverschrijdende ervaringen omdat je denkt dat mensen je niet gaan geloven of dat ze je de schuld gaan geven van wat je meemaakte. En ten slotte: stel geen waarom-vragen. Die zijn niet aan de orde.”